ศิลปะบนผนังถ้ำของผู้คนในยุคก่อนประวัติศาสตร์ กว่า 3,000 ปีมาแล้ว บนเขาปลาร้า อุทัยธานี

จากพื้นราบสู่ผาหินสูงบน “เขาปลาร้า”

เขาปลาร้า ภูเขาปันเขตแดนอำเภอลานสักกับอำเภอหนองฉาง จังหวัดอุทัยธานี ยอดสูงสุดของเขาสูงกว่าระดับน้ำทะเลปานกลาง 597 เมตร แต่เป้าหมายของเราในครั้งนี้ไม่ใช่การพิชิตยอดเขาปลาร้า แต่เป็นการปีนเขาระยะทางประมาณ 1,300 เมตร จากพื้นราบที่ต้องใช้ระยะเวลาเดินเท้ากว่า 2 ชั่วโมงจึงจะถึงจุดหมาย “ถ้ำประทุน” ซึ่งเป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกขานกันตามลักษณะ ที่มีแนวโค้งของเพดาน ผนังคล้ายกับประทุนเรือ 

เมื่อขึ้นไปถึงเป้าหมายที่ทำให้เรามีความมานะบากบั่นมุ่งตรงมาถึงคือ “ภาพเขียนสีก่อนประวัติศาตร์” ศิลปะจากถ้ำโดยฝีมือมนุษย์อายุกว่า 3,000 ปี บนชะโงกผา ทำให้ความเหนื่อยล้าระหว่างทางหายไปทันที

พี่วิชา สายบัวนาม คนพื้นที่และเจ้าหน้าที่ประชาสัมพันธ์ เขตห้ามล่าสัตว์ป่าถ้ำประทุน รับหน้าที่เป็นไกด์นำทาง ให้ข้อมูลและรักษาความปลอดภัยพวกเราตลอดทั้งทริป พาเราเดินตามเส้นทางที่ทางกรมอุทยานฯ เปิดให้นักท่องเที่ยวและผู้สนใจขึ้นได้

“ทางนี้เป็นทางเดียว และดีที่สุด” พี่วิชากล่าว

พี่วิชาเล่าเรื่องราวตำนานที่มาของชื่อเขาปลาร้าในมุมมอง “คนใน” ท้องถิ่น ไว้ว่า

“เมื่อก่อนชาวบ้านใช้เกวียนเทียมควายเดินทางหาปลาผ่านภูเขาลูกนี้ พอได้ปลาจำนวนตามที่ต้องการแล้วก็เดินทางกลับ ระหว่างเดินทางกลับมาถึงบริเวณนี้ปลาก็ส่งกลิ่น เลยแวะค้างคืนแล้วนำปลามาหมักทำปลาร้าตรงบริเวณเขาลูกนี้  และอีกหนึ่งตำนานกล่าวว่า บริเวณเขาปลาร้าลูกนี้มีสัตว์ป่าชุกชุมมาก พรานผู้ล่าสัตว์ป่าจะขึ้นไปล่าสัตว์ป่าต้องนำปลาร้าขึ้นไหว้บอกเจ้าที่เจ้าทางเจ้าป่าเจ้าเขา”

ภาพเขียนสีโบราณ ศิลปะบนผนังถ้ำประทุน

ศิลปะถ้ำ (Cave art / rock art) คือภาพที่เกิดขึ้นจากการวาดเป็นเส้นสี หรือการบันทึกร่องรอยบนหิน โดยมากพบอยู่บริเวณถ้ำ เพิงผา ผนังหิน หรือหินขนาดใหญ่  สำหรับเขาปลาร้าแห่งนี้เป็นภูเขาหินปูนที่อยู่ทางด้านทิศตะวันตกของจังหวัดอุทัยธานี พบภาพเขียนสีที่ชะโงกผาของถ้ำประทุน โดยนายโม่ ตามประวัติเล่าว่าเป็นชาวอีสานที่เข้ามาหากินเป็นนายพรานอยู่แถบนี้

ต่อมามีผู้สนใจทั้งในท้องถิ่นและนักโบราณคดีได้มีการขึ้นไปสำรวจและเก็บข้อมูล นอกจากจะพบภาพเขียนสีที่ตั้งเด่นตระหง่านอยู่เบื้องหน้ามานับพันปีแล้ว ยังพบขวานหินขัด เศษภาชนะดินเผา จึงมีการสันนิษฐานจากหลักฐานทั้งหมดรวมกันว่า ภาพเขียนสีนี้น่าจะมีอายุราว 5,000 – 3,000 ปีมาแล้ว

ภาพเขียนสีที่ถ้ำประทุนแห่งนี้เป็นภาพเขียนด้วยสีดำ แดง และแดงเข้ม ปรากฏภาพกว่า 40 ลักษณะ ทั้งสมบูรณ์และไม่สมบูรณ์ โดยส่วนใหญ่เป็นภาพคนในกิริยาท่าทางต่างๆ เช่น ท่าร่ายรำ กระโดดโลดเต้นในการร่วมพิธีกรรมบางอย่างและมีภาพคล้ายคนตั้งท้องกำลังทำท่าฟ้อนรำ

นอกจากคนแล้วยังพบภาพสัตว์หลายชนิด เช่น สุนัข ไก่ เต่า กบ วัว ควาย กระทิง ฯลฯ ล้วนแต่มีความสัมพันธ์กับกิจกรรมของมนุษย์ ที่มีการตั้งถิ่นฐานแบบถาวรในรูปแบบของสังคมเกษตรกรรม เป็นกิจกรรมที่ถูกตีความว่าสัตว์ต่างๆ ในภาพถูกใช้ในพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์  เพราะมีการตกแต่งในส่วนของลำตัววัวด้วยลวดลายสวยงาม จึงสันนิษฐานได้ว่าไม่น่าจะเป็นการจำลองภาพของใช้แรงงานสัตว์เหล่านี้เพียงอย่างเดียว โดยเฉพาะอย่างยิ่งจากภาพคนจูงวัว ไถนา และมีขบวนแห่ จึงทำให้เข้าใจได้ว่าเป็นพิธีกรรมที่สำคัญในสังคมเกษตรกรรม อาจจะมีความหมายคล้ายกับพิธีแรกนา หรือพืชมงคลที่มีการประกอบพิธีสืบมาจนถึงปัจจุบัน 

การปรากฏภาพสุนัขและคนบนผนังถ้ำประทุน ซึ่งพบบ่อยในกลุ่มภาพเขียนสีก่อนประวัติศาสตร์ในที่อื่นๆ สัมพันธ์ตำนานและคติความเชื่อเกี่ยวกับสุนัขนี้ว่าเป็นสัตว์ศักดิ์สิทธิ์มาตั้งแต่บรรพกาล เชื่อว่าสุนัขนั้นนำพันธุ์ข้าวจากฟ้ามาให้คนปลูกกินเป็นอาหาร และยืนยันถึงการนำสุนัขมาเป็นสัตว์เลี้ยงนับตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

รายละเอียดของภาพเขียนสีถ้ำประทุน บนเขาปลาร้าแห่งนี้ยังมีอีกมาก รอคอยให้มนุษย์ยุคปัจจุบันอย่างพวกเราเข้าไปตีความ จากหลักฐานอันเป็นที่ประจักษ์ของคนยุคก่อนได้บันทึกเอาไว้ ว่าที่แห่งนี้เคยมีความสำคัญในอดีต ปรากฏความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และอำนาจเหนือธรรมชาติ รวมถึงสะท้อนสภาพแวดล้อมที่มีอยู่ขณะนั้น อาจจะเป็นต้นกำเนิดของภาพเขียนเล่าเรื่องราวต่างๆ ซึ่งในสมัยต่อมาพบตามวัดวาหรือสถานที่สำคัญ เช่น จิตรกรรมฝาผนังภายในโบสถ์ วิหาร เป็นต้น

เตรียมตัวอย่างไรดีกับการขึ้นไป

ประสบการณ์ตรงจากผู้เขียนเองไปเยือนพื้นที่นี้มากกว่าสองครั้ง ครั้งที่สามจึงได้ขึ้นไปถึงถ้ำประทุน เนื่องจากครั้งก่อนๆ ไม่ได้เตรียมความพร้อมเท่าที่ควร เพื่อให้ไม่เสียเที่ยวหากต้องการขึ้นไปชมภาพเขียนสีก่อนประวัติศาสตร์  ท่านที่สนใจต้องไปถึงก่อนเวลา 9.00 น. เพราะอากาศยังเย็นสบายอยู่ ทางที่ดีควรติดต่อกับเจ้าหน้าที่เขตห้ามล่าสัตว์ป่าถ้ำประทุนไว้ก่อน เพื่อให้เจ้าหน้าที่จัดหาคนพาเราขึ้นไป มีค่าธรรมเนียมเข้าชม และต้องแจ้งชื่อ เบอร์ติดต่อ และจำนวนคน ณ จุดลงทะเบียน

ควรไปเป็นหมู่คณะเพื่อความปลอดภัย และครั้งนี้พวกเราขึ้นไปทั้งหมด 4 คน รวมเจ้าหน้าที่ที่ดูแลพวกเราเป็นอย่างดี คำแนะนำหลักๆ คือ เตรียมความฟิตของร่างกาย แต่งกายให้มิดชิด สะดวกแก่การเคลื่อนไหว ที่สำคัญมากคือรองเท้าต้องพร้อมสำหรับการปีนป่าย เดินเขา เตรียมน้ำและอาหารให้เพียงพอ เพราะเราต้องใช้เวลาเดินทางบนที่สูงชันกว่า 4 ชั่วโมง หนทางไกลที่แสนลำบาก ถึงจุดหมายจึงรู้ว่ามันคุ้มค่าแค่ไหน เมื่อเห็นศิลปะถ้ำที่เพิงผาจะทำให้เราหายเหนื่อยเอง

ขอขอบคุณ

คุณวิชา สายบัวนาม เจ้าหน้าที่ประชาสัมพันธ์ สำนักงานเขตห้ามล่าสัตว์ป่าถ้ำประทุน กรมอุทยานแห่งชาติ เพื่อนร่วมทริป “รวมพลคนเรียนมานุษยวิทยา” ทุกคน ทั้งที่ได้ขึ้นและไม่ได้ขึ้น

Info

เขาปลาร้า
ที่ตั้ง ต. ทุ่งนางาม อ. ลานสัก จ. อุทัยธานี

โทร 056 989 127